EUSKAL HERRIA
AURKIBIDEA
1.- Ezaugarri nagusiak
2.- Geografia fisikoa
3.- Klima
4.- Kultura
5.- Historia: erromatar garaitik aurrera
6.- Euskal herriko jaiak eta ekitaldi garrantzitsu batzuk:
1.- Ezaugarri nagusiak
Hiri nagusiak: Bilbo (handiena), Iruñea, Gasteiz, Donostia, Barakaldo.
Eremua: 20.950,3 km²
Biztanleria: 3.007.661 (2006)
Administrazioa: Espainia (Hegoaldean)
Frantzia (Iparraldean)
Dirua: Euroa
Herritarra: euskal herritar eta euskaldunak
Hizkuntzak; euskara, gaztelania, frantsesa, gaskoiera.
Ofizialak: Euskal Autonomia Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Nafarroako Foru Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Ipar Euskal Herrian: rantsesa eta euskara.
Zazpi probintziak:
Araba: 303.126 bizilagun eta 3.311,98 km²
Bizkaia: 1.139.131 bizilagun eta 2.236,7 km²
Gipuzkoa: 691.079 bizilagun eta 1.980,3 km²
Lapurdi: 227.754 bizilagun eta 855,7 km²
Nafarroa Beherea: 28.835 bizilagun eta 1.325,2 km²
Nafarroa: 600.231 bizilagun eta 10.421,0 km²
Zuberoa: 15.514 bizilagun eta 814,5 km²
Banaketa administratiboa:
Espainiar administrazioaren pean daudenak:
Araba
Gipuzkoa
Nafarroa Garaia
Bizkaia
Frantziar administrazioaren pean daudenak:
Nafarroa Beherea
Lapurdi
Zuberoa
2.- Geografia fisikoa
Kostaldea
1.- Ezaugarri nagusiak
Hiri nagusiak: Bilbo (handiena), Iruñea, Gasteiz, Donostia, Barakaldo.
Eremua: 20.950,3 km²
Biztanleria: 3.007.661 (2006)
Administrazioa: Espainia (Hegoaldean)
Frantzia (Iparraldean)
Dirua: Euroa
Herritarra: euskal herritar eta euskaldunak
Hizkuntzak; euskara, gaztelania, frantsesa, gaskoiera.
Ofizialak: Euskal Autonomia Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Nafarroako Foru Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Ipar Euskal Herrian: rantsesa eta euskara.
Zazpi probintziak:
Araba: 303.126 bizilagun eta 3.311,98 km²
Bizkaia: 1.139.131 bizilagun eta 2.236,7 km²
Gipuzkoa: 691.079 bizilagun eta 1.980,3 km²
Lapurdi: 227.754 bizilagun eta 855,7 km²
Nafarroa Beherea: 28.835 bizilagun eta 1.325,2 km²
Nafarroa: 600.231 bizilagun eta 10.421,0 km²
Zuberoa: 15.514 bizilagun eta 814,5 km²
Banaketa administratiboa:
Espainiar administrazioaren pean daudenak:
Araba
Gipuzkoa
Nafarroa Garaia
Bizkaia
Frantziar administrazioaren pean daudenak:
Nafarroa Beherea
Lapurdi
Zuberoa
2.- Geografia fisikoa
Kostaldea
252 kilometroko kostaldea
Mendi eta parke naturalekin batera, nabarmentzeko modukoa da Euskadiko itsasertza. Itsaslabar malkartsuek, ibaien bokaleek, interes ekologiko handiko padurek eta harea leuneko hondartzek marrazten dute kostaldeko paisaia ederra.
Hondartza gehienak ongi prestatuta daude bisitarientzat, eta, horrez gainera, kiroletako ur asko egiteko aukera dugu; windsurf, bela, surf, piraguismoa eta urpekaritza, besteak beste.
Mendiak
Euskal Herria oso herri menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arrokarik garrantzitsuena kareharria da, baina badira beste material batzuetaz osatutako mendiak, adibidez Aiako Harria granitoz osatuak daude.
Euskal Herriko mendirik altuenak Pirinioetan daude, garaiena Hiru Erregeen Mahaia izanik. Mendilerro hori itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igotzen doa, Orhi delarik 2.000 metrotik gaindi dagoen lehenengo mendia.
Ibaiak
Euskal Herriko ibaiak bi isurialdetan banatzen dira. Mediterraneora doazenak luzeak eta zabalak dira, eta Kantaurira doazenak motzak, bortitzak eta emari txikiagokoak.
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km). Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte beren urak besteak beste,Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek. Azken hau da, Aragoi ibaia alegia, Euskal Herriko lurretan zehar ibilbide luzeena egiten duena: 192 kilometro. Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isurtzen ditu bere urak.
3.- Klima
Klima ozeanikoa
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehigo dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Prezipitazioak erregularrak urte guztian zehar, beraz, ez dago aro lehorrik.
Mendiko klima
Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700 mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean.
Mediterranear klima
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da, eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehiago dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Uda lehorra da. Prezipitazio urritasuna nahiko argia da, eta tenperatura altuenen aroan izaten da. Urtaro euritsuenak ez du zertan neguak izan behar.
Trantsizio klima
Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termo-erregulatzailearen eragina txikiagoa delako.
4.- Kultura
Hizkuntza: Euskara
Bere jatorria ezagutzen ez den hizkuntza da euskara, ez baitu loturarik Europako hizkuntz familiekin, indoeuroparrarekin edo Uraletakoarekin. Bere jatorriaren data zehatza ezagutzen ez den arren, espezialista gehienak bat datoz ziurrenez Europako kontinenteko hizkuntza zaharrena dela adieraztean. Beste hizkuntza batzuen eragina jaso du, adibidez zelta, latina, erromantzea, gaskoia, gaztelania eta abarrena, eta era berean oso ekarpen interesgarriak egin dizkie hizkuntza horiei ere bai. Euskal hizkuntzaren historia, XX. mendean erabat sartu arte, hegoaldetik iparraldera bere lurraldea pixkanaka galtzen ari den hizkuntza baten historia da, faktore historiko desberdinek eraginda (politikoak eta ekonomikoak, gehienbat). Gaur egun, Gipuzkoa, Bizkaia, Araba eta Nafarroako lurraldeetan bizirik jarraitzen du, baita Ipar Euskal Herriko lurraldeetan ere, Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoan hain zuzen.
Zinema
Euskal Herriko zineman erdaraz egiten da gehienbat. Euskarazko filmak gutxi dira, eta gehienak haurrentzat eginak. Azken urteotan, Aupa Etxebeste!, Kutsidazu bidea, Ixabel eta Eutsi! izan dira euskal film luze aipagarrienetakoak.
Euskal Herriko zuzendarien artean, ezagunak dira Montxo Armendariz, Juanma Bajo Ulloa, Alex de la Iglesia, Julio Medem eta Imanol Uribe, besteak beste.
Euskal Herriko musika
Bertan egindako mota guztietakoa hartuko dugu barne: Musika klasikoa, Folk musika, Rock, Pop eta abar. ala ere, Euskal Musika zer den zehaztean zaila da. Izan ere, euskal musika euskaraz egiten duten artistena soilik izango zen edo baita erdaraz (espaineraz, frantsesez, ingelesez,...) egiten dutena ere.
Euskal literatura
Euskaraz egindakoa da, Euskal Herriko idazleek gaztelaniaz, frantsesez edo beste hizkuntza batez egindako produkzioa barne hartzen ez duena. Historikoki, XVI. mendeko bigarren zatira arte, literatura ahozkoa eta herrikoia izan da, eta ezaugarri horiek haren hasieran nabarmenak dira oso.
Bertsolaritza
Bertsolaritza abestuz, errimatuz eta neurtuz egiten den berbaldi bat da.Ahozko euskal literaturaren adarretako bat da.
Bertso bat:
" Neurriz eta errimaz
kantatzea hitza
horra hor zer kirol mota
den bertsolaritza."
-- Xabier Amuriza --
Mitologia
Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristau zein paganoak.
Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.
Hezkuntza
Euskal Herrian nolakoa den ikusteko Euskal Herrian bi hezkuntza sistema ezberdin daudela ulertu behar da, Espainia eta Frantziakoa. Gainera Hego Euskal Herrian EAE eta Nafarroak hezkuntzaren gainean arauak sortzeko eskumena dute.
Gastronomia
Euskal Herria ezaguna da bere gastronomia dela eta. Restaurant aldizkariak 2008ko munduko 50 jatetxe onenen eginiko zerrendan, lau jatetxe euskaldun agertu ziren: Mugaritz (4. postuan), Arzak (8. postuan), Martin Berasategi (29. postuan) eta Etxebarri erretegia (44. postuan)
Kirolak
Pilota
Pilota edo pilota jokoa. Euskal Herriko kirola da, pilotalekuan jokatua. Oro har, 2 edo 4 pilotarik (bi taldetan banatuta) txandaka pilota jotzen saiatzen dira, pilotak bi bote egin baino lehen, eta pilota joko eremutik kanpora bota gabe; lortzen ez duenak galduko du tantoa.
Herri Kirolak
Herri kirolak, Euskal Herrian antzinatik jokatu izan diren kirolei deitzen zaie normalki. Hauetako asko hemen sortutakoak eta bereziak dira. Herri kirolen jatorria garai bateko lan jarduera desberdinak aisialdira bideratzean aurki dezakegu. Baserritarrak nahitaez egin behar zituen eguneroko betebeharrak kirol bilakatu dira denborarekin.
5.- Historia: Erromatarren garaitik aurrera
Euskaldunon historia orain dela milaka urte hasi zen gaur egun Nafarroa izenez ezagutzen dugun herrialdean. Erromatarrek nafarren lurra Vasconia izenarekin deitu zuten. Lingua Navarrorum (nafarren hizkuntza) edo gaur egungo euskara eta gure hizkuntzaren inguruko kultura ere.
Franko-bisigotiar garaian, Nafarroako tribu baskoia euskal tribuetatik garrantzitsuena izanda, beste tribuei ere "vascon" izena eman zien. Garai honetatik euskaldunok beti euskaldun hitza erabili genuen gure burua izendatzeko. Baina, probintzia bakoitzean bizi den populazioari,izen bat jarri genien (nafarra, lapurtarra, bizkaitarra...). Beste hizkuntzetan, ordea, euskaldunoi izendatzeko erak historian zehar aldatzen joan dira.
7.- Euskal herriko jaiak eta ekitaldi garrantzitsu batzuk:
Sanferminak
Sanferminak Iruñeko festa ospetsuak dira, mundu osoan zehar ezagunak direnak. Uztailaren 6tik 14ra ospatzen dira gaur egun. Duela 400 urte baino gehiagotik hona egiten da horrela, 1591an, eguraldi kaskarra zela eta, hasierako data, urrikoa alegia, uztailera aldatzea erabaki zutenetik.
Sanferminak uztailaren 6an, eguerdiko 12etan, hasten dira urtero, Iruñeko udaletxeko balkoitik txupinazoa jaurtitzearekin batera. Ekitaldi hau oso jendetsua izaten da. Entzierroak festen muina eta ekitaldirik ezagunena dira. Goizeko 8etan abiatzen dira eta hauxe da ohiko ibilbidea: Santo Domingoko aldapa, Udaletxe plaza, Mercaderes kalea, Estafeta kalea, Telefonicako tartea eta zezen plaza. Jaiak uztailaren 14an amaitzen dira, "Gaixo gu" edo "Pobre de mí" tradizionala abestuz.
Donostiako zinemaldia:
Donostiako Nazioarteko Zinemaldia urtero irailaren bigarren hamabostaldian Euskal Herriko Donostia hirian antolatzen den zinemaldia da. Nazioarteko Zinema Ekoizleen Federazioak A maila goreneko zinemalditzat izendatua du[1]. Bere lehen ekitaldia 1953ko irailaren 21ean izan zen. Europan garrantzitsu, entzutetsu eta zaharrenetarikoa da, Espainian garrantzitsuena eta baita gaztelania hiztunen estatu eremu geografikoan ere. Egoitza nagusia Kursaal elkargunean du, halere zinemaldi honetako zenbait ekitaldi Victoria Eugenia antzokian ere egin ohi dira. Sari nagusiak Urrezko Maskorra film onenari eta ohorezko Donostia Saria dira.
Azkena Rock Festival
Iraupena 2-3 egun
Lekua Gasteiz, Araba
Sorrera 2002
Garaia Ekaina
Estiloak Rock-a,Punk-a, Hard rock-a, Heavy metal-a, Stoner rock-a
Antolatzailea Last Tour International
Azkena Rock Festival (maiz ARF gisa laburtua) urtero Euskal Herriko Gasteiz hirian ekaina aldera ospatzen den musika jaialdia da. Ekainaren bigarren erdialdera burutu ohi da. Bere antolatzailea Last Tour International kontzertu sustatzailea da.
Jada beregain hainbat urteko ekitaldiak ospatuak dituelarik Euskal Herriko musika jaialdi garrantzitsuenen artean kokatu da.
Bilboko Aste Nagusia
Bilboko Aste Nagusia Bizkaiko hiriburuko festa nagusiak dira. Bilboko konpartsak dira jaietako bultzatzaile historiko nagusiak, Bilboko Udalarekin batera, txosnen inguruan festagune zabala antolatzen dute. Jaietan, beste eragile batzuek ere parte hartzen dute.
Kutsu erlijiosoa eduki ordez, festek eusten diote euren izaera herrikoi eta aldarrikatzaileari, izaera kultural, sozial eta politikoari atxikita. Mari Jaia da jaien sinbolo nagusia, Mari Puri Herrero margolariak 1978an Jaien Batzordearen eskariz asmatutako pertsonaia. "Badator Mari Jaia" da 1997tik jaietako abesti ofiziala, Edorta Jimenezen hitzak eta Kepa Junkeraren musika moldaketak dituena. Hori bai, jaien hasiera markatzen du Andra Mari egunak,(abuztuaren 15)a, horren hurrengo ostiralean hasten baitira urtero.
Donostiako Aste Nagusia
Aste Nagusia, Donostian, abuztuan ospatzen den jaialdi bat da. Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak amaitu ondoren hasten da. Donostiako Aste Nagusia amaitu aurretik, Bilboko Aste Nagusia hasten da.
Donostiako Aste Nagusia, Jose Arana eskoriatzarrak sortu zuen XIX. mendearen amaieran. Loterian lortutako diruarekin, enpresaburu bihurtu zen. Zezenketen enpresaburu, hain zuzen ere, zezenketak oso gogoko baitzituen. Horren ondorioz, beranduago Atotxa futbol zelaia egongo zen tokian, zezen plaza bat eraiki zuen. Eta bertan eman zituen zezenketa jaialdiak, Donostiako Aste Nagusiaren sorrera hau delarik, hasieran, "Zezenketa Aste Nagusia" deitzen baitzen. Ondoren, denboran aurrera eginez, egun denera pasa zen Donostiako Aste Nagusia.
Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak
Andre Maria Zuriaren jaiak abuztuaren 4tik abuztuaren 9ra ospatzen diren Gasteizko jaiak dira. 1884tik aurrera ospatzen dira.
Arratsaldeko seietan hasiera ematen zaie, txupinazoa bota eta Zeledonen jaitsierarekin. Ondoren Zeledonek Gasteizko Andre Maria Zuriaren plaza oinez zeharkatzen du eta Done Mikel elizako balkoitik jai zoriontsuak opatzen ditu. Abuztuaren 5eko goizean, Gasteizko Blusek eta Neskek lore eskaintza egiten diote Andre Maria Zuriari. Abuztuaren 7an txikien eguna ospatzen da. Zeledon Txikiren jaitsiera egiten da Gasteizko Plaza Berrian eta ondoren Zeledon Txiki eta Neska Txikik Gasteizko udaletxetik haurrak agurtzen dituzte. Abuztuaren 10eko gaueko ordu batean Zeledonen igoera egiten da, eta horrela, jaiei amaiera ematen zaie.
Euskal Herria oso herri menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arrokarik garrantzitsuena kareharria da, baina badira beste material batzuetaz osatutako mendiak, adibidez Aiako Harria granitoz osatuak daude.
Euskal Herriko mendirik altuenak Pirinioetan daude, garaiena Hiru Erregeen Mahaia izanik. Mendilerro hori itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igotzen doa, Orhi delarik 2.000 metrotik gaindi dagoen lehenengo mendia.
Ibaiak
Euskal Herriko ibaiak bi isurialdetan banatzen dira. Mediterraneora doazenak luzeak eta zabalak dira, eta Kantaurira doazenak motzak, bortitzak eta emari txikiagokoak.
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km). Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte beren urak besteak beste,Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek. Azken hau da, Aragoi ibaia alegia, Euskal Herriko lurretan zehar ibilbide luzeena egiten duena: 192 kilometro. Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isurtzen ditu bere urak.
3.- Klima
Klima ozeanikoa
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehigo dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Prezipitazioak erregularrak urte guztian zehar, beraz, ez dago aro lehorrik.
Mendiko klima
Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700 mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean.
Mediterranear klima
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da, eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehiago dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Uda lehorra da. Prezipitazio urritasuna nahiko argia da, eta tenperatura altuenen aroan izaten da. Urtaro euritsuenak ez du zertan neguak izan behar.
Trantsizio klima
Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termo-erregulatzailearen eragina txikiagoa delako.
4.- Kultura
Hizkuntza: Euskara
Bere jatorria ezagutzen ez den hizkuntza da euskara, ez baitu loturarik Europako hizkuntz familiekin, indoeuroparrarekin edo Uraletakoarekin. Bere jatorriaren data zehatza ezagutzen ez den arren, espezialista gehienak bat datoz ziurrenez Europako kontinenteko hizkuntza zaharrena dela adieraztean. Beste hizkuntza batzuen eragina jaso du, adibidez zelta, latina, erromantzea, gaskoia, gaztelania eta abarrena, eta era berean oso ekarpen interesgarriak egin dizkie hizkuntza horiei ere bai. Euskal hizkuntzaren historia, XX. mendean erabat sartu arte, hegoaldetik iparraldera bere lurraldea pixkanaka galtzen ari den hizkuntza baten historia da, faktore historiko desberdinek eraginda (politikoak eta ekonomikoak, gehienbat). Gaur egun, Gipuzkoa, Bizkaia, Araba eta Nafarroako lurraldeetan bizirik jarraitzen du, baita Ipar Euskal Herriko lurraldeetan ere, Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoan hain zuzen.
Zinema
Euskal Herriko zineman erdaraz egiten da gehienbat. Euskarazko filmak gutxi dira, eta gehienak haurrentzat eginak. Azken urteotan, Aupa Etxebeste!, Kutsidazu bidea, Ixabel eta Eutsi! izan dira euskal film luze aipagarrienetakoak.
Euskal Herriko zuzendarien artean, ezagunak dira Montxo Armendariz, Juanma Bajo Ulloa, Alex de la Iglesia, Julio Medem eta Imanol Uribe, besteak beste.
Euskal Herriko musika
Bertan egindako mota guztietakoa hartuko dugu barne: Musika klasikoa, Folk musika, Rock, Pop eta abar. ala ere, Euskal Musika zer den zehaztean zaila da. Izan ere, euskal musika euskaraz egiten duten artistena soilik izango zen edo baita erdaraz (espaineraz, frantsesez, ingelesez,...) egiten dutena ere.
Euskal literatura
Euskaraz egindakoa da, Euskal Herriko idazleek gaztelaniaz, frantsesez edo beste hizkuntza batez egindako produkzioa barne hartzen ez duena. Historikoki, XVI. mendeko bigarren zatira arte, literatura ahozkoa eta herrikoia izan da, eta ezaugarri horiek haren hasieran nabarmenak dira oso.
Bertsolaritza
Bertsolaritza abestuz, errimatuz eta neurtuz egiten den berbaldi bat da.Ahozko euskal literaturaren adarretako bat da.
Bertso bat:
" Neurriz eta errimaz
kantatzea hitza
horra hor zer kirol mota
den bertsolaritza."
-- Xabier Amuriza --
Mitologia
Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristau zein paganoak.
Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.
Hezkuntza
Euskal Herrian nolakoa den ikusteko Euskal Herrian bi hezkuntza sistema ezberdin daudela ulertu behar da, Espainia eta Frantziakoa. Gainera Hego Euskal Herrian EAE eta Nafarroak hezkuntzaren gainean arauak sortzeko eskumena dute.
Gastronomia
Euskal Herria ezaguna da bere gastronomia dela eta. Restaurant aldizkariak 2008ko munduko 50 jatetxe onenen eginiko zerrendan, lau jatetxe euskaldun agertu ziren: Mugaritz (4. postuan), Arzak (8. postuan), Martin Berasategi (29. postuan) eta Etxebarri erretegia (44. postuan)
Kirolak
Pilota
Pilota edo pilota jokoa. Euskal Herriko kirola da, pilotalekuan jokatua. Oro har, 2 edo 4 pilotarik (bi taldetan banatuta) txandaka pilota jotzen saiatzen dira, pilotak bi bote egin baino lehen, eta pilota joko eremutik kanpora bota gabe; lortzen ez duenak galduko du tantoa.
Herri Kirolak
Herri kirolak, Euskal Herrian antzinatik jokatu izan diren kirolei deitzen zaie normalki. Hauetako asko hemen sortutakoak eta bereziak dira. Herri kirolen jatorria garai bateko lan jarduera desberdinak aisialdira bideratzean aurki dezakegu. Baserritarrak nahitaez egin behar zituen eguneroko betebeharrak kirol bilakatu dira denborarekin.
5.- Historia: Erromatarren garaitik aurrera
Euskaldunon historia orain dela milaka urte hasi zen gaur egun Nafarroa izenez ezagutzen dugun herrialdean. Erromatarrek nafarren lurra Vasconia izenarekin deitu zuten. Lingua Navarrorum (nafarren hizkuntza) edo gaur egungo euskara eta gure hizkuntzaren inguruko kultura ere.
Franko-bisigotiar garaian, Nafarroako tribu baskoia euskal tribuetatik garrantzitsuena izanda, beste tribuei ere "vascon" izena eman zien. Garai honetatik euskaldunok beti euskaldun hitza erabili genuen gure burua izendatzeko. Baina, probintzia bakoitzean bizi den populazioari,izen bat jarri genien (nafarra, lapurtarra, bizkaitarra...). Beste hizkuntzetan, ordea, euskaldunoi izendatzeko erak historian zehar aldatzen joan dira.
7.- Euskal herriko jaiak eta ekitaldi garrantzitsu batzuk:
Sanferminak
Sanferminak Iruñeko festa ospetsuak dira, mundu osoan zehar ezagunak direnak. Uztailaren 6tik 14ra ospatzen dira gaur egun. Duela 400 urte baino gehiagotik hona egiten da horrela, 1591an, eguraldi kaskarra zela eta, hasierako data, urrikoa alegia, uztailera aldatzea erabaki zutenetik.
Sanferminak uztailaren 6an, eguerdiko 12etan, hasten dira urtero, Iruñeko udaletxeko balkoitik txupinazoa jaurtitzearekin batera. Ekitaldi hau oso jendetsua izaten da. Entzierroak festen muina eta ekitaldirik ezagunena dira. Goizeko 8etan abiatzen dira eta hauxe da ohiko ibilbidea: Santo Domingoko aldapa, Udaletxe plaza, Mercaderes kalea, Estafeta kalea, Telefonicako tartea eta zezen plaza. Jaiak uztailaren 14an amaitzen dira, "Gaixo gu" edo "Pobre de mí" tradizionala abestuz.
Donostiako zinemaldia:
Donostiako Nazioarteko Zinemaldia urtero irailaren bigarren hamabostaldian Euskal Herriko Donostia hirian antolatzen den zinemaldia da. Nazioarteko Zinema Ekoizleen Federazioak A maila goreneko zinemalditzat izendatua du[1]. Bere lehen ekitaldia 1953ko irailaren 21ean izan zen. Europan garrantzitsu, entzutetsu eta zaharrenetarikoa da, Espainian garrantzitsuena eta baita gaztelania hiztunen estatu eremu geografikoan ere. Egoitza nagusia Kursaal elkargunean du, halere zinemaldi honetako zenbait ekitaldi Victoria Eugenia antzokian ere egin ohi dira. Sari nagusiak Urrezko Maskorra film onenari eta ohorezko Donostia Saria dira.
Azkena Rock Festival
Iraupena 2-3 egun
Lekua Gasteiz, Araba
Sorrera 2002
Garaia Ekaina
Estiloak Rock-a,Punk-a, Hard rock-a, Heavy metal-a, Stoner rock-a
Antolatzailea Last Tour International
Azkena Rock Festival (maiz ARF gisa laburtua) urtero Euskal Herriko Gasteiz hirian ekaina aldera ospatzen den musika jaialdia da. Ekainaren bigarren erdialdera burutu ohi da. Bere antolatzailea Last Tour International kontzertu sustatzailea da.
Jada beregain hainbat urteko ekitaldiak ospatuak dituelarik Euskal Herriko musika jaialdi garrantzitsuenen artean kokatu da.
Bilboko Aste Nagusia
Bilboko Aste Nagusia Bizkaiko hiriburuko festa nagusiak dira. Bilboko konpartsak dira jaietako bultzatzaile historiko nagusiak, Bilboko Udalarekin batera, txosnen inguruan festagune zabala antolatzen dute. Jaietan, beste eragile batzuek ere parte hartzen dute.
Kutsu erlijiosoa eduki ordez, festek eusten diote euren izaera herrikoi eta aldarrikatzaileari, izaera kultural, sozial eta politikoari atxikita. Mari Jaia da jaien sinbolo nagusia, Mari Puri Herrero margolariak 1978an Jaien Batzordearen eskariz asmatutako pertsonaia. "Badator Mari Jaia" da 1997tik jaietako abesti ofiziala, Edorta Jimenezen hitzak eta Kepa Junkeraren musika moldaketak dituena. Hori bai, jaien hasiera markatzen du Andra Mari egunak,(abuztuaren 15)a, horren hurrengo ostiralean hasten baitira urtero.
Donostiako Aste Nagusia
Aste Nagusia, Donostian, abuztuan ospatzen den jaialdi bat da. Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak amaitu ondoren hasten da. Donostiako Aste Nagusia amaitu aurretik, Bilboko Aste Nagusia hasten da.
Donostiako Aste Nagusia, Jose Arana eskoriatzarrak sortu zuen XIX. mendearen amaieran. Loterian lortutako diruarekin, enpresaburu bihurtu zen. Zezenketen enpresaburu, hain zuzen ere, zezenketak oso gogoko baitzituen. Horren ondorioz, beranduago Atotxa futbol zelaia egongo zen tokian, zezen plaza bat eraiki zuen. Eta bertan eman zituen zezenketa jaialdiak, Donostiako Aste Nagusiaren sorrera hau delarik, hasieran, "Zezenketa Aste Nagusia" deitzen baitzen. Ondoren, denboran aurrera eginez, egun denera pasa zen Donostiako Aste Nagusia.
Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak
Andre Maria Zuriaren jaiak abuztuaren 4tik abuztuaren 9ra ospatzen diren Gasteizko jaiak dira. 1884tik aurrera ospatzen dira.
Arratsaldeko seietan hasiera ematen zaie, txupinazoa bota eta Zeledonen jaitsierarekin. Ondoren Zeledonek Gasteizko Andre Maria Zuriaren plaza oinez zeharkatzen du eta Done Mikel elizako balkoitik jai zoriontsuak opatzen ditu. Abuztuaren 5eko goizean, Gasteizko Blusek eta Neskek lore eskaintza egiten diote Andre Maria Zuriari. Abuztuaren 7an txikien eguna ospatzen da. Zeledon Txikiren jaitsiera egiten da Gasteizko Plaza Berrian eta ondoren Zeledon Txiki eta Neska Txikik Gasteizko udaletxetik haurrak agurtzen dituzte. Abuztuaren 10eko gaueko ordu batean Zeledonen igoera egiten da, eta horrela, jaiei amaiera ematen zaie.
1.- Ezaugarri nagusiak
2.- Geografia fisikoa
3.- Klima
4.- Kultura
5.- Historia: erromatar garaitik aurrera
6.- Euskal herriko jaiak eta ekitaldi garrantzitsu batzuk:
1.- Ezaugarri nagusiak
Hiri nagusiak: Bilbo (handiena), Iruñea, Gasteiz, Donostia, Barakaldo.
Eremua: 20.950,3 km²
Biztanleria: 3.007.661 (2006)
Administrazioa: Espainia (Hegoaldean)
Frantzia (Iparraldean)
Dirua: Euroa
Herritarra: euskal herritar eta euskaldunak
Hizkuntzak; euskara, gaztelania, frantsesa, gaskoiera.
Ofizialak: Euskal Autonomia Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Nafarroako Foru Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Ipar Euskal Herrian: rantsesa eta euskara.
Zazpi probintziak:
Araba: 303.126 bizilagun eta 3.311,98 km²
Bizkaia: 1.139.131 bizilagun eta 2.236,7 km²
Gipuzkoa: 691.079 bizilagun eta 1.980,3 km²
Lapurdi: 227.754 bizilagun eta 855,7 km²
Nafarroa Beherea: 28.835 bizilagun eta 1.325,2 km²
Nafarroa: 600.231 bizilagun eta 10.421,0 km²
Zuberoa: 15.514 bizilagun eta 814,5 km²
Banaketa administratiboa:
Espainiar administrazioaren pean daudenak:
Araba
Gipuzkoa
Nafarroa Garaia
Bizkaia
Frantziar administrazioaren pean daudenak:
Nafarroa Beherea
Lapurdi
Zuberoa
2.- Geografia fisikoa
Kostaldea
1.- Ezaugarri nagusiak
Hiri nagusiak: Bilbo (handiena), Iruñea, Gasteiz, Donostia, Barakaldo.
Eremua: 20.950,3 km²
Biztanleria: 3.007.661 (2006)
Administrazioa: Espainia (Hegoaldean)
Frantzia (Iparraldean)
Dirua: Euroa
Herritarra: euskal herritar eta euskaldunak
Hizkuntzak; euskara, gaztelania, frantsesa, gaskoiera.
Ofizialak: Euskal Autonomia Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Nafarroako Foru Erkidegoan: euskara eta gaztelania
Ipar Euskal Herrian: rantsesa eta euskara.
Zazpi probintziak:
Araba: 303.126 bizilagun eta 3.311,98 km²
Bizkaia: 1.139.131 bizilagun eta 2.236,7 km²
Gipuzkoa: 691.079 bizilagun eta 1.980,3 km²
Lapurdi: 227.754 bizilagun eta 855,7 km²
Nafarroa Beherea: 28.835 bizilagun eta 1.325,2 km²
Nafarroa: 600.231 bizilagun eta 10.421,0 km²
Zuberoa: 15.514 bizilagun eta 814,5 km²
Banaketa administratiboa:
Espainiar administrazioaren pean daudenak:
Araba
Gipuzkoa
Nafarroa Garaia
Bizkaia
Frantziar administrazioaren pean daudenak:
Nafarroa Beherea
Lapurdi
Zuberoa
2.- Geografia fisikoa
Kostaldea
252 kilometroko kostaldea
Mendi eta parke naturalekin batera, nabarmentzeko modukoa da Euskadiko itsasertza. Itsaslabar malkartsuek, ibaien bokaleek, interes ekologiko handiko padurek eta harea leuneko hondartzek marrazten dute kostaldeko paisaia ederra.
Hondartza gehienak ongi prestatuta daude bisitarientzat, eta, horrez gainera, kiroletako ur asko egiteko aukera dugu; windsurf, bela, surf, piraguismoa eta urpekaritza, besteak beste.
Mendiak
Euskal Herria oso herri menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arrokarik garrantzitsuena kareharria da, baina badira beste material batzuetaz osatutako mendiak, adibidez Aiako Harria granitoz osatuak daude.
Euskal Herriko mendirik altuenak Pirinioetan daude, garaiena Hiru Erregeen Mahaia izanik. Mendilerro hori itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igotzen doa, Orhi delarik 2.000 metrotik gaindi dagoen lehenengo mendia.
Ibaiak
Euskal Herriko ibaiak bi isurialdetan banatzen dira. Mediterraneora doazenak luzeak eta zabalak dira, eta Kantaurira doazenak motzak, bortitzak eta emari txikiagokoak.
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km). Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte beren urak besteak beste,Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek. Azken hau da, Aragoi ibaia alegia, Euskal Herriko lurretan zehar ibilbide luzeena egiten duena: 192 kilometro. Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isurtzen ditu bere urak.
3.- Klima
Klima ozeanikoa
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehigo dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Prezipitazioak erregularrak urte guztian zehar, beraz, ez dago aro lehorrik.
Mendiko klima
Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700 mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean.
Mediterranear klima
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da, eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehiago dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Uda lehorra da. Prezipitazio urritasuna nahiko argia da, eta tenperatura altuenen aroan izaten da. Urtaro euritsuenak ez du zertan neguak izan behar.
Trantsizio klima
Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termo-erregulatzailearen eragina txikiagoa delako.
4.- Kultura
Hizkuntza: Euskara
Bere jatorria ezagutzen ez den hizkuntza da euskara, ez baitu loturarik Europako hizkuntz familiekin, indoeuroparrarekin edo Uraletakoarekin. Bere jatorriaren data zehatza ezagutzen ez den arren, espezialista gehienak bat datoz ziurrenez Europako kontinenteko hizkuntza zaharrena dela adieraztean. Beste hizkuntza batzuen eragina jaso du, adibidez zelta, latina, erromantzea, gaskoia, gaztelania eta abarrena, eta era berean oso ekarpen interesgarriak egin dizkie hizkuntza horiei ere bai. Euskal hizkuntzaren historia, XX. mendean erabat sartu arte, hegoaldetik iparraldera bere lurraldea pixkanaka galtzen ari den hizkuntza baten historia da, faktore historiko desberdinek eraginda (politikoak eta ekonomikoak, gehienbat). Gaur egun, Gipuzkoa, Bizkaia, Araba eta Nafarroako lurraldeetan bizirik jarraitzen du, baita Ipar Euskal Herriko lurraldeetan ere, Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoan hain zuzen.
Zinema
Euskal Herriko zineman erdaraz egiten da gehienbat. Euskarazko filmak gutxi dira, eta gehienak haurrentzat eginak. Azken urteotan, Aupa Etxebeste!, Kutsidazu bidea, Ixabel eta Eutsi! izan dira euskal film luze aipagarrienetakoak.
Euskal Herriko zuzendarien artean, ezagunak dira Montxo Armendariz, Juanma Bajo Ulloa, Alex de la Iglesia, Julio Medem eta Imanol Uribe, besteak beste.
Euskal Herriko musika
Bertan egindako mota guztietakoa hartuko dugu barne: Musika klasikoa, Folk musika, Rock, Pop eta abar. ala ere, Euskal Musika zer den zehaztean zaila da. Izan ere, euskal musika euskaraz egiten duten artistena soilik izango zen edo baita erdaraz (espaineraz, frantsesez, ingelesez,...) egiten dutena ere.
Euskal literatura
Euskaraz egindakoa da, Euskal Herriko idazleek gaztelaniaz, frantsesez edo beste hizkuntza batez egindako produkzioa barne hartzen ez duena. Historikoki, XVI. mendeko bigarren zatira arte, literatura ahozkoa eta herrikoia izan da, eta ezaugarri horiek haren hasieran nabarmenak dira oso.
Bertsolaritza
Bertsolaritza abestuz, errimatuz eta neurtuz egiten den berbaldi bat da.Ahozko euskal literaturaren adarretako bat da.
Bertso bat:
" Neurriz eta errimaz
kantatzea hitza
horra hor zer kirol mota
den bertsolaritza."
-- Xabier Amuriza --
Mitologia
Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristau zein paganoak.
Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.
Hezkuntza
Euskal Herrian nolakoa den ikusteko Euskal Herrian bi hezkuntza sistema ezberdin daudela ulertu behar da, Espainia eta Frantziakoa. Gainera Hego Euskal Herrian EAE eta Nafarroak hezkuntzaren gainean arauak sortzeko eskumena dute.
Gastronomia
Euskal Herria ezaguna da bere gastronomia dela eta. Restaurant aldizkariak 2008ko munduko 50 jatetxe onenen eginiko zerrendan, lau jatetxe euskaldun agertu ziren: Mugaritz (4. postuan), Arzak (8. postuan), Martin Berasategi (29. postuan) eta Etxebarri erretegia (44. postuan)
Kirolak
Pilota
Pilota edo pilota jokoa. Euskal Herriko kirola da, pilotalekuan jokatua. Oro har, 2 edo 4 pilotarik (bi taldetan banatuta) txandaka pilota jotzen saiatzen dira, pilotak bi bote egin baino lehen, eta pilota joko eremutik kanpora bota gabe; lortzen ez duenak galduko du tantoa.
Herri Kirolak
Herri kirolak, Euskal Herrian antzinatik jokatu izan diren kirolei deitzen zaie normalki. Hauetako asko hemen sortutakoak eta bereziak dira. Herri kirolen jatorria garai bateko lan jarduera desberdinak aisialdira bideratzean aurki dezakegu. Baserritarrak nahitaez egin behar zituen eguneroko betebeharrak kirol bilakatu dira denborarekin.
5.- Historia: Erromatarren garaitik aurrera
Euskaldunon historia orain dela milaka urte hasi zen gaur egun Nafarroa izenez ezagutzen dugun herrialdean. Erromatarrek nafarren lurra Vasconia izenarekin deitu zuten. Lingua Navarrorum (nafarren hizkuntza) edo gaur egungo euskara eta gure hizkuntzaren inguruko kultura ere.
Franko-bisigotiar garaian, Nafarroako tribu baskoia euskal tribuetatik garrantzitsuena izanda, beste tribuei ere "vascon" izena eman zien. Garai honetatik euskaldunok beti euskaldun hitza erabili genuen gure burua izendatzeko. Baina, probintzia bakoitzean bizi den populazioari,izen bat jarri genien (nafarra, lapurtarra, bizkaitarra...). Beste hizkuntzetan, ordea, euskaldunoi izendatzeko erak historian zehar aldatzen joan dira.
7.- Euskal herriko jaiak eta ekitaldi garrantzitsu batzuk:
Sanferminak
Sanferminak Iruñeko festa ospetsuak dira, mundu osoan zehar ezagunak direnak. Uztailaren 6tik 14ra ospatzen dira gaur egun. Duela 400 urte baino gehiagotik hona egiten da horrela, 1591an, eguraldi kaskarra zela eta, hasierako data, urrikoa alegia, uztailera aldatzea erabaki zutenetik.
Sanferminak uztailaren 6an, eguerdiko 12etan, hasten dira urtero, Iruñeko udaletxeko balkoitik txupinazoa jaurtitzearekin batera. Ekitaldi hau oso jendetsua izaten da. Entzierroak festen muina eta ekitaldirik ezagunena dira. Goizeko 8etan abiatzen dira eta hauxe da ohiko ibilbidea: Santo Domingoko aldapa, Udaletxe plaza, Mercaderes kalea, Estafeta kalea, Telefonicako tartea eta zezen plaza. Jaiak uztailaren 14an amaitzen dira, "Gaixo gu" edo "Pobre de mí" tradizionala abestuz.
Donostiako zinemaldia:
Donostiako Nazioarteko Zinemaldia urtero irailaren bigarren hamabostaldian Euskal Herriko Donostia hirian antolatzen den zinemaldia da. Nazioarteko Zinema Ekoizleen Federazioak A maila goreneko zinemalditzat izendatua du[1]. Bere lehen ekitaldia 1953ko irailaren 21ean izan zen. Europan garrantzitsu, entzutetsu eta zaharrenetarikoa da, Espainian garrantzitsuena eta baita gaztelania hiztunen estatu eremu geografikoan ere. Egoitza nagusia Kursaal elkargunean du, halere zinemaldi honetako zenbait ekitaldi Victoria Eugenia antzokian ere egin ohi dira. Sari nagusiak Urrezko Maskorra film onenari eta ohorezko Donostia Saria dira.
Azkena Rock Festival
Iraupena 2-3 egun
Lekua Gasteiz, Araba
Sorrera 2002
Garaia Ekaina
Estiloak Rock-a,Punk-a, Hard rock-a, Heavy metal-a, Stoner rock-a
Antolatzailea Last Tour International
Azkena Rock Festival (maiz ARF gisa laburtua) urtero Euskal Herriko Gasteiz hirian ekaina aldera ospatzen den musika jaialdia da. Ekainaren bigarren erdialdera burutu ohi da. Bere antolatzailea Last Tour International kontzertu sustatzailea da.
Jada beregain hainbat urteko ekitaldiak ospatuak dituelarik Euskal Herriko musika jaialdi garrantzitsuenen artean kokatu da.
Bilboko Aste Nagusia
Bilboko Aste Nagusia Bizkaiko hiriburuko festa nagusiak dira. Bilboko konpartsak dira jaietako bultzatzaile historiko nagusiak, Bilboko Udalarekin batera, txosnen inguruan festagune zabala antolatzen dute. Jaietan, beste eragile batzuek ere parte hartzen dute.
Kutsu erlijiosoa eduki ordez, festek eusten diote euren izaera herrikoi eta aldarrikatzaileari, izaera kultural, sozial eta politikoari atxikita. Mari Jaia da jaien sinbolo nagusia, Mari Puri Herrero margolariak 1978an Jaien Batzordearen eskariz asmatutako pertsonaia. "Badator Mari Jaia" da 1997tik jaietako abesti ofiziala, Edorta Jimenezen hitzak eta Kepa Junkeraren musika moldaketak dituena. Hori bai, jaien hasiera markatzen du Andra Mari egunak,(abuztuaren 15)a, horren hurrengo ostiralean hasten baitira urtero.
Donostiako Aste Nagusia
Aste Nagusia, Donostian, abuztuan ospatzen den jaialdi bat da. Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak amaitu ondoren hasten da. Donostiako Aste Nagusia amaitu aurretik, Bilboko Aste Nagusia hasten da.
Donostiako Aste Nagusia, Jose Arana eskoriatzarrak sortu zuen XIX. mendearen amaieran. Loterian lortutako diruarekin, enpresaburu bihurtu zen. Zezenketen enpresaburu, hain zuzen ere, zezenketak oso gogoko baitzituen. Horren ondorioz, beranduago Atotxa futbol zelaia egongo zen tokian, zezen plaza bat eraiki zuen. Eta bertan eman zituen zezenketa jaialdiak, Donostiako Aste Nagusiaren sorrera hau delarik, hasieran, "Zezenketa Aste Nagusia" deitzen baitzen. Ondoren, denboran aurrera eginez, egun denera pasa zen Donostiako Aste Nagusia.
Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak
Andre Maria Zuriaren jaiak abuztuaren 4tik abuztuaren 9ra ospatzen diren Gasteizko jaiak dira. 1884tik aurrera ospatzen dira.
Arratsaldeko seietan hasiera ematen zaie, txupinazoa bota eta Zeledonen jaitsierarekin. Ondoren Zeledonek Gasteizko Andre Maria Zuriaren plaza oinez zeharkatzen du eta Done Mikel elizako balkoitik jai zoriontsuak opatzen ditu. Abuztuaren 5eko goizean, Gasteizko Blusek eta Neskek lore eskaintza egiten diote Andre Maria Zuriari. Abuztuaren 7an txikien eguna ospatzen da. Zeledon Txikiren jaitsiera egiten da Gasteizko Plaza Berrian eta ondoren Zeledon Txiki eta Neska Txikik Gasteizko udaletxetik haurrak agurtzen dituzte. Abuztuaren 10eko gaueko ordu batean Zeledonen igoera egiten da, eta horrela, jaiei amaiera ematen zaie.
Euskal Herria oso herri menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arrokarik garrantzitsuena kareharria da, baina badira beste material batzuetaz osatutako mendiak, adibidez Aiako Harria granitoz osatuak daude.
Euskal Herriko mendirik altuenak Pirinioetan daude, garaiena Hiru Erregeen Mahaia izanik. Mendilerro hori itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igotzen doa, Orhi delarik 2.000 metrotik gaindi dagoen lehenengo mendia.
Ibaiak
Euskal Herriko ibaiak bi isurialdetan banatzen dira. Mediterraneora doazenak luzeak eta zabalak dira, eta Kantaurira doazenak motzak, bortitzak eta emari txikiagokoak.
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km). Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte beren urak besteak beste,Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek. Azken hau da, Aragoi ibaia alegia, Euskal Herriko lurretan zehar ibilbide luzeena egiten duena: 192 kilometro. Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isurtzen ditu bere urak.
3.- Klima
Klima ozeanikoa
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehigo dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Prezipitazioak erregularrak urte guztian zehar, beraz, ez dago aro lehorrik.
Mendiko klima
Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700 mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean.
Mediterranear klima
Klima epela. Bere hilabete hotzeneko batez besteko tenperatura 18 °C eta 0 °C artekoa da, eta hilabete beroenekoa 10 °C baino altuagoa. Prezipitazioak lurruntzen den ura baino gehiago dira. Klima honetan baso mesotermikoak aurkitzen dira. Uda lehorra da. Prezipitazio urritasuna nahiko argia da, eta tenperatura altuenen aroan izaten da. Urtaro euritsuenak ez du zertan neguak izan behar.
Trantsizio klima
Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termo-erregulatzailearen eragina txikiagoa delako.
4.- Kultura
Hizkuntza: Euskara
Bere jatorria ezagutzen ez den hizkuntza da euskara, ez baitu loturarik Europako hizkuntz familiekin, indoeuroparrarekin edo Uraletakoarekin. Bere jatorriaren data zehatza ezagutzen ez den arren, espezialista gehienak bat datoz ziurrenez Europako kontinenteko hizkuntza zaharrena dela adieraztean. Beste hizkuntza batzuen eragina jaso du, adibidez zelta, latina, erromantzea, gaskoia, gaztelania eta abarrena, eta era berean oso ekarpen interesgarriak egin dizkie hizkuntza horiei ere bai. Euskal hizkuntzaren historia, XX. mendean erabat sartu arte, hegoaldetik iparraldera bere lurraldea pixkanaka galtzen ari den hizkuntza baten historia da, faktore historiko desberdinek eraginda (politikoak eta ekonomikoak, gehienbat). Gaur egun, Gipuzkoa, Bizkaia, Araba eta Nafarroako lurraldeetan bizirik jarraitzen du, baita Ipar Euskal Herriko lurraldeetan ere, Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoan hain zuzen.
Zinema
Euskal Herriko zineman erdaraz egiten da gehienbat. Euskarazko filmak gutxi dira, eta gehienak haurrentzat eginak. Azken urteotan, Aupa Etxebeste!, Kutsidazu bidea, Ixabel eta Eutsi! izan dira euskal film luze aipagarrienetakoak.
Euskal Herriko zuzendarien artean, ezagunak dira Montxo Armendariz, Juanma Bajo Ulloa, Alex de la Iglesia, Julio Medem eta Imanol Uribe, besteak beste.
Euskal Herriko musika
Bertan egindako mota guztietakoa hartuko dugu barne: Musika klasikoa, Folk musika, Rock, Pop eta abar. ala ere, Euskal Musika zer den zehaztean zaila da. Izan ere, euskal musika euskaraz egiten duten artistena soilik izango zen edo baita erdaraz (espaineraz, frantsesez, ingelesez,...) egiten dutena ere.
Euskal literatura
Euskaraz egindakoa da, Euskal Herriko idazleek gaztelaniaz, frantsesez edo beste hizkuntza batez egindako produkzioa barne hartzen ez duena. Historikoki, XVI. mendeko bigarren zatira arte, literatura ahozkoa eta herrikoia izan da, eta ezaugarri horiek haren hasieran nabarmenak dira oso.
Bertsolaritza
Bertsolaritza abestuz, errimatuz eta neurtuz egiten den berbaldi bat da.Ahozko euskal literaturaren adarretako bat da.
Bertso bat:
" Neurriz eta errimaz
kantatzea hitza
horra hor zer kirol mota
den bertsolaritza."
-- Xabier Amuriza --
Mitologia
Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristau zein paganoak.
Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.
Hezkuntza
Euskal Herrian nolakoa den ikusteko Euskal Herrian bi hezkuntza sistema ezberdin daudela ulertu behar da, Espainia eta Frantziakoa. Gainera Hego Euskal Herrian EAE eta Nafarroak hezkuntzaren gainean arauak sortzeko eskumena dute.
Gastronomia
Euskal Herria ezaguna da bere gastronomia dela eta. Restaurant aldizkariak 2008ko munduko 50 jatetxe onenen eginiko zerrendan, lau jatetxe euskaldun agertu ziren: Mugaritz (4. postuan), Arzak (8. postuan), Martin Berasategi (29. postuan) eta Etxebarri erretegia (44. postuan)
Kirolak
Pilota
Pilota edo pilota jokoa. Euskal Herriko kirola da, pilotalekuan jokatua. Oro har, 2 edo 4 pilotarik (bi taldetan banatuta) txandaka pilota jotzen saiatzen dira, pilotak bi bote egin baino lehen, eta pilota joko eremutik kanpora bota gabe; lortzen ez duenak galduko du tantoa.
Herri Kirolak
Herri kirolak, Euskal Herrian antzinatik jokatu izan diren kirolei deitzen zaie normalki. Hauetako asko hemen sortutakoak eta bereziak dira. Herri kirolen jatorria garai bateko lan jarduera desberdinak aisialdira bideratzean aurki dezakegu. Baserritarrak nahitaez egin behar zituen eguneroko betebeharrak kirol bilakatu dira denborarekin.
5.- Historia: Erromatarren garaitik aurrera
Euskaldunon historia orain dela milaka urte hasi zen gaur egun Nafarroa izenez ezagutzen dugun herrialdean. Erromatarrek nafarren lurra Vasconia izenarekin deitu zuten. Lingua Navarrorum (nafarren hizkuntza) edo gaur egungo euskara eta gure hizkuntzaren inguruko kultura ere.
Franko-bisigotiar garaian, Nafarroako tribu baskoia euskal tribuetatik garrantzitsuena izanda, beste tribuei ere "vascon" izena eman zien. Garai honetatik euskaldunok beti euskaldun hitza erabili genuen gure burua izendatzeko. Baina, probintzia bakoitzean bizi den populazioari,izen bat jarri genien (nafarra, lapurtarra, bizkaitarra...). Beste hizkuntzetan, ordea, euskaldunoi izendatzeko erak historian zehar aldatzen joan dira.
7.- Euskal herriko jaiak eta ekitaldi garrantzitsu batzuk:
Sanferminak
Sanferminak Iruñeko festa ospetsuak dira, mundu osoan zehar ezagunak direnak. Uztailaren 6tik 14ra ospatzen dira gaur egun. Duela 400 urte baino gehiagotik hona egiten da horrela, 1591an, eguraldi kaskarra zela eta, hasierako data, urrikoa alegia, uztailera aldatzea erabaki zutenetik.
Sanferminak uztailaren 6an, eguerdiko 12etan, hasten dira urtero, Iruñeko udaletxeko balkoitik txupinazoa jaurtitzearekin batera. Ekitaldi hau oso jendetsua izaten da. Entzierroak festen muina eta ekitaldirik ezagunena dira. Goizeko 8etan abiatzen dira eta hauxe da ohiko ibilbidea: Santo Domingoko aldapa, Udaletxe plaza, Mercaderes kalea, Estafeta kalea, Telefonicako tartea eta zezen plaza. Jaiak uztailaren 14an amaitzen dira, "Gaixo gu" edo "Pobre de mí" tradizionala abestuz.
Donostiako zinemaldia:
Donostiako Nazioarteko Zinemaldia urtero irailaren bigarren hamabostaldian Euskal Herriko Donostia hirian antolatzen den zinemaldia da. Nazioarteko Zinema Ekoizleen Federazioak A maila goreneko zinemalditzat izendatua du[1]. Bere lehen ekitaldia 1953ko irailaren 21ean izan zen. Europan garrantzitsu, entzutetsu eta zaharrenetarikoa da, Espainian garrantzitsuena eta baita gaztelania hiztunen estatu eremu geografikoan ere. Egoitza nagusia Kursaal elkargunean du, halere zinemaldi honetako zenbait ekitaldi Victoria Eugenia antzokian ere egin ohi dira. Sari nagusiak Urrezko Maskorra film onenari eta ohorezko Donostia Saria dira.
Azkena Rock Festival
Iraupena 2-3 egun
Lekua Gasteiz, Araba
Sorrera 2002
Garaia Ekaina
Estiloak Rock-a,Punk-a, Hard rock-a, Heavy metal-a, Stoner rock-a
Antolatzailea Last Tour International
Azkena Rock Festival (maiz ARF gisa laburtua) urtero Euskal Herriko Gasteiz hirian ekaina aldera ospatzen den musika jaialdia da. Ekainaren bigarren erdialdera burutu ohi da. Bere antolatzailea Last Tour International kontzertu sustatzailea da.
Jada beregain hainbat urteko ekitaldiak ospatuak dituelarik Euskal Herriko musika jaialdi garrantzitsuenen artean kokatu da.
Bilboko Aste Nagusia
Bilboko Aste Nagusia Bizkaiko hiriburuko festa nagusiak dira. Bilboko konpartsak dira jaietako bultzatzaile historiko nagusiak, Bilboko Udalarekin batera, txosnen inguruan festagune zabala antolatzen dute. Jaietan, beste eragile batzuek ere parte hartzen dute.
Kutsu erlijiosoa eduki ordez, festek eusten diote euren izaera herrikoi eta aldarrikatzaileari, izaera kultural, sozial eta politikoari atxikita. Mari Jaia da jaien sinbolo nagusia, Mari Puri Herrero margolariak 1978an Jaien Batzordearen eskariz asmatutako pertsonaia. "Badator Mari Jaia" da 1997tik jaietako abesti ofiziala, Edorta Jimenezen hitzak eta Kepa Junkeraren musika moldaketak dituena. Hori bai, jaien hasiera markatzen du Andra Mari egunak,(abuztuaren 15)a, horren hurrengo ostiralean hasten baitira urtero.
Donostiako Aste Nagusia
Aste Nagusia, Donostian, abuztuan ospatzen den jaialdi bat da. Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak amaitu ondoren hasten da. Donostiako Aste Nagusia amaitu aurretik, Bilboko Aste Nagusia hasten da.
Donostiako Aste Nagusia, Jose Arana eskoriatzarrak sortu zuen XIX. mendearen amaieran. Loterian lortutako diruarekin, enpresaburu bihurtu zen. Zezenketen enpresaburu, hain zuzen ere, zezenketak oso gogoko baitzituen. Horren ondorioz, beranduago Atotxa futbol zelaia egongo zen tokian, zezen plaza bat eraiki zuen. Eta bertan eman zituen zezenketa jaialdiak, Donostiako Aste Nagusiaren sorrera hau delarik, hasieran, "Zezenketa Aste Nagusia" deitzen baitzen. Ondoren, denboran aurrera eginez, egun denera pasa zen Donostiako Aste Nagusia.
Gasteizko Andre Mari Zuriaren jaiak
Andre Maria Zuriaren jaiak abuztuaren 4tik abuztuaren 9ra ospatzen diren Gasteizko jaiak dira. 1884tik aurrera ospatzen dira.
Arratsaldeko seietan hasiera ematen zaie, txupinazoa bota eta Zeledonen jaitsierarekin. Ondoren Zeledonek Gasteizko Andre Maria Zuriaren plaza oinez zeharkatzen du eta Done Mikel elizako balkoitik jai zoriontsuak opatzen ditu. Abuztuaren 5eko goizean, Gasteizko Blusek eta Neskek lore eskaintza egiten diote Andre Maria Zuriari. Abuztuaren 7an txikien eguna ospatzen da. Zeledon Txikiren jaitsiera egiten da Gasteizko Plaza Berrian eta ondoren Zeledon Txiki eta Neska Txikik Gasteizko udaletxetik haurrak agurtzen dituzte. Abuztuaren 10eko gaueko ordu batean Zeledonen igoera egiten da, eta horrela, jaiei amaiera ematen zaie.
